Ochrona klimatu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka

W kwietniu 2024 r. Europejski Trybunał Praw Człowieka zadecydował, że prawo do ochrony klimatu jest prawem człowieka podlegającym ochronie na gruncie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W wyroku w sprawie Verein Klimaseniorinnen (ETPCz, sprawa 53600/20 Verein Klimaseniorinnen i inni v. Szwajcaria, wyrok z dnia 9 kwietnia 2024 r.) Trybunał doszedł do wniosku, że prawo to chronione jest na gruncie art. 8 EKPC (prawo do poszanowania życia prywatnego).

Skargę w sprawie wniosło stowarzyszenie seniorek Verein Klimaseniorinnen, które zrzesza ok. 2000 członkiń, z których ponad 1/3 ma więcej niż 75 lat. Oprócz tego indywidualne skargi zostały wniesione przez cztery członkinie stowarzyszenia, które miały więcej niż 80 lat. W skardze podnosiły one, że ze względu na wiek są w sposób szczególny dotknięte zmianami klimatu i przez to narażone na podwyższone ryzyko utraty życia i zdrowia. Zarzucały one władzom szwajcarskim, że w sposób niedostateczny podejmują działania związane ze zmianami klimatu, między innymi przez brak wprowadzenia stosownej legislacji, do której Szwajcaria była zobowiązana na mocy umów i porozumień międzynarodowych. Władze szwajcarskie nie podjęły też odpowiednich środków zmierzających do osiągnięcia celów w zakresie walki ze zmianą klimatu, jak odpowiedni stopień redukcji emisji gazów cieplarnianych. Wcześniej stowarzyszenie i skarżące próbowały prowadzić postępowanie przed sądami i organami krajowymi. Na poziomie krajowym uznano jednak, że prawa skarżących nie były bezpośrednio naruszone przez zaniechania władz szwajcarskich w zakresie walki ze zmianami klimatu oraz że ich skargi stanowiły actio popularis.

Europejski Trybunał Praw Człowieka wyszedł z założenia, że ma wystarczająco przesłanek do uznania, że istnieją antropogeniczne zmiany klimatu, to jest takie, które są wywołane działalnością człowieka. Ta sytuacja stanowi poważne zagrożenie obecnie i w przyszłości dla korzystania z praw człowieka zagwarantowanych w konwencji. Co więcej, państwa są świadome tego zagrożenia i mają możliwość podjęcia stosownych działań, aby mu zapobiegać.

Następnie Trybunał przystąpił do badania legitymacji czynnej skarżących do wniesienia skargi, ponieważ również przepisy konwencji nie pozwalają na actio popularis, czyli na skargę powszechną. W tym celu Trybunał przyjął, że skarżący muszą wykazać, że są w sposób osobisty i bezpośredni dotknięci działaniami lub zaniechaniami rządu w zakresie ochrony klimatu. W tym celu ETPCz przyjął dwa kryteria. Po pierwsze, musi wystąpić duża intensywność narażenia skarżącego na negatywne skutki zmian klimatycznych. Po drugie, musi mieć miejsce pilna potrzeba zapewnienia skarżącemu indywidualnej ochrony. Po zbadaniu tych kryteriów Trybunał doszedł do wniosku, że skargi czterech skarżących są niedopuszczalne (gdyż stanowią actio popularis), dopuszczalna jest zaś skarga stowarzyszenia Verein Klimaseniorinnen.

Następnie ETPCz przystąpił do badania zarzucanych naruszeń EKPC i w pierwszej kolejności doszedł do wniosku, że Szwajcaria naruszyła art. 8 EKPC. Zdaniem Trybunału państwo ma obowiązek przyjmować i stosować w praktyce regulacje i środki zmierzające do łagodzenia istniejących i potencjalnie nieodwracalnych przyszłych skutków zmian klimatu. Celem konwencji jest zaś przyznanie jednostkom takich praw, które będą praktyczne i skuteczne. Szwajcaria zobowiązała się do walki z klimatem na mocy szeregu porozumień międzynarodowych, w tym miała przyjąć stosowne przepisy oraz wdrożyć środki zmierzające do ograniczenia zwiększania się poziomu koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze oraz do ograniczenia podwyższania się średniej temperatury na świecie. Szwajcaria nie przyjęła stosownego prawa i środków, do których była zobowiązana, nie zrealizowała również swoich wcześniejszych celów w zakresie redukcji gazów cieplarnianych.

Ponadto Trybunał uznał, że Szwajcaria naruszyła art. 6 ust. 1 EKPC (prawo do sprawiedliwego procesu) w odniesieniu do skarżącego stowarzyszenia. Sądy szwajcarskie uznały bowiem skargi zarówno skarżących kobiet, jak i stowarzyszenia za skargi powszechne (actio popularis) i odmówiły ich rozpatrzenia. ETPCz uznał, że krajowe sądy administracyjne nie przedstawiły przekonujących powodów, dla których uznały za zbędne badanie zasadności skarg i nie potraktowały ich poważnie. Jednocześnie stowarzyszenie i skarżące nie dysponowały innymi środkami prawnymi pozwalającymi im na dochodzenie roszczeń związanych ze zmianami klimatu, a tymczasem prawo dostępu do sądu dla ochrony praw człowieka, jakim jest prawo do ochrony klimatu, ma pierwszorzędne znaczenie. To właśnie sądy krajowe powinny w pierwszej kolejności zapewniać poszanowanie tego prawa.