Nieodpłatna pomoc prawna w nowym roku

1 stycznia 2016 r. wejdzie w życie ustawa z 5 sierpnia 2015 r. „o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej” (Dz. U. Z 2015 r. poz. 1255), przy czym część jej postanowień (w szczególności odnoszących się do przygotowania wykonywania regulacji zawartej w ustawie) obowiązuje już od 31 sierpnia 2015 r.

Realizacji ustawy przez okręgowe rady adwokackie i adwokatów służy uchwała nr 40/2015 Naczelnej Rady Adwokackiej z 19 września 2015 r.

Świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej stanowi zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej realizowane przez powiaty – przy czym wykonanie tego zadania polega na organizowaniu tzw. punktów nieodpłatnej pomocy prawnej, przyjmujących interesantów w przeciętnym wymiarze 5 dni w tygodniu przez co najmniej 4 godziny dziennie. Obsługę prawną w punktach, na podstawie zawartych umów, świadczą adwokaci, radcy prawni, oraz wyłonione w drodze konkursu ofert organizacje pozarządowe.

Wykonaniu zadania mają służyć zawierane corocznie pomiędzy powiatami a okręgowymi radami adwokackimi i radami okręgowych izb radców prawnych, właściwymi dla siedziby władz powiatów, porozumienia w sprawie nieodpłatnej pomocy prawnej. Aktualnie zostało zawarte porozumienie trójstronne, które reguluje kwestie związane ze świadczeniem pomocy prawnej w wykonaniu komentowanej ustawy od 1 stycznia do 31 grudnia 2016 r. Porozumienia mają zapewniać równomierny udział adwokatów i radców prawnych w realizacji zadania polegającego na świadczeniu pomocy prawnej oraz zawierać ustalenia stron dotyczące jego wykonania, w szczególności dotyczące liczby adwokatów i radców prawnych, którzy mają udzielać pomocy prawnej, zobowiązania okręgowej rady adwokackiej do wskazania adwokatów wyznaczonych do pełnienia tej funkcji, wraz z zastępcami, zasady wynagradzania adwokatów, zasady wykorzystania urządzeń technicznych w punktach nieodpłatnej pomocy prawnej.

W przypadku niezawarcia powyższego porozumienia dziekan okręgowej rady adwokackiej zobligowany zostaje ustawowo do wskazania staroście adwokatów wyznaczonych do udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej.

Zgodnie z uchwałą Naczelnej Rady Adwokackiej okręgowe rady adwokackie corocznie gromadzą informacje o adwokatach deklarujących gotowość udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej. Adwokaci winni wskazać powiat, na obszarze którego deklarują gotowość świadczenia pomocy prawnej. Na podstawie zgłoszeń okręgowe rady adwokackie tworzą imienne wykazy adwokatów, dla każdego z powiatów z osobna. Wykazy tworzy się według kolejności zgłoszeń adwokatów (przy czym okręgowe rady adwokackie mogą przyjąć inną kolejność adwokatów na wykazach). Na podstawie wykazów okręgowe rady adwokackie zgłaszają starostom listy adwokatów wyznaczonych do świadczenia pomocy prawnej, jak również ich zastępców.

Zgodnie z § 1 ust. 8 powołanej uchwały Naczelnej Rady Adwokackiej adwokat zostaje skreślony z imiennego wykazu na swoje żądanie, w razie jego zawieszenia w czynnościach zawodowych, utraty prawa wykonywania zawodu, w wypadku przeniesienia siedziby zawodowej do innej izby, jak również na skutek rozwiązania przez powiat umowy z adwokatem. W takim wypadku obowiązki związane ze świadczeniem pomocy prawnej adwokata do tego wyznaczonego mogą być powierzone kolejnym adwokatom z imiennych wykazów (wyznaczonym zastępcom). Jednocześnie stosownie do § 1 ust. 5 uchwały w wypadku, gdy starosta wskaże okręgowej radzie adwokackiej dodatkową liczbę adwokatów do udzielania pomocy prawnej – okręgowa rada adwokacka wskazuje adwokatów umieszczonych w dalszej kolejności na imiennym wykazie adwokatów. Sytuacja ta może dotyczyć powierzenia obsługi dodatkowych punktów nieodpłatnej pomocy prawnej przysługujących organizacjom pozarządowym, w wypadku ich niewyłonienia w drodze konkursu.

Wskazanie adwokata przez okręgową radę adwokacką stanowi podstawę do zawarcia przez niego z odpowiednim powiatem indywidualnej umowy. Umowa ta powinna zawierać w szczególności: (1) wskazanie miejsca i czasu udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, (2) określenie wynagrodzenia za udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej, (3) określenie sposobu korzystania z lokalu, w którym będzie usytuowany punkt nieodpłatnej pomocy prawnej, (4) wskazanie niezbędnych urządzeń technicznych, w tym zapewniających dostęp do bazy aktów prawnych umożliwiających udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej, (5) zasady zapewniania dostępu do bazy aktów prawnych umożliwiającego udzielanie nieodpłatnej pomocy prawnej, (6) zasady zapewniania przez adwokata zastępstwa w przypadku, gdy nie będzie on w stanie osobiście udzielać nieodpłatnej pomocy prawnej, (7) zasady rozwiązania tej umowy.

Nieodpłatnej pomocy prawnej adwokat udziela osobiście. Jedynie wyjątkowo, co oznacza w ustawowym brzmieniu „w szczególnie uzasadnionych przypadkach”, pomocy prawnej można udzielić z upoważnienia do zastępowania dla aplikanta adwokackiego. Adwokat może odmówić z ważnych powodów udzielenia nieodpłatnej pomocy prawnej – będąc w takiej sytuacji zobligowany do poinformowania osoby uprawnionej o innych punktach nieodpłatnej pomocy prawnej na obszarze powiatu.

Jaki będzie zakres pomocy prawnej? Otóż standardowa porada prawna tj.: (1) poinformowanie osoby uprawnionej o obowiązującym stanie prawnym, o przysługujących jej uprawnieniach lub o spoczywających na niej obowiązkach lub (2) wskazanie osobie uprawnionej sposobu rozwiązania jej problemu prawnego, lub (3) udzielenie pomocy w sporządzeniu projektu pisma w sprawach, których dotyczy porada, przy czym ustawa wyłącza sporządzanie pism procesowych w toczącym się już postępowaniu przygotowawczym lub sądowym i pism w toczącym się postępowaniu sądowo-administracyjnym, lub (4) sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych, lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym, lub ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego w postępowaniu sądowo-administracyjnym.

Nieodpłatna pomoc prawna nie obejmuje spraw: (1) podatkowych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, (2) z zakresu prawa celnego, dewizowego i handlowego, (3) związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, z wyjątkiem przygotowania do rozpoczęcia tej działalności. Zastanawiające jest przy tym, iż mogą zaistnieć takie sytuacje, gdy osoba zgłaszająca się po pomoc prawną nie wie, że zakres pomocy, której należy jej udzielić, to właśnie prawo handlowe albo celne.

Świadczenie nieodpłatnej pomocy prawnej służy jedynie „osobom uprawnionym”, wskazanym w art. 4 ustawy, to jest osobom fizycznym: (1) którym w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej na podstawie ustawy z 12 marca 2004 r. „o pomocy społecznej” (Dz. U. z 2015 r. poz. 163, z późn. zm.) i wobec których w tym okresie nie wydano decyzji o zwrocie nienależnie pobranego świadczenia lub (2) które posiadają ważną Kartę Dużej Rodziny, o której mowa w ustawie z 5 grudnia 2014 r. „o Karcie Dużej Rodziny (Dz. U. z 2014r. poz. 1863), lub (3) które uzyskały zaświadczenie, o którym mowa w ustawie z 24 stycznia 1991 r. „o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego” (Dz. U. z 2014 r. poz. 1206 oraz z 2015 r. poz. 693), lub (4) które posiadają ważną legitymację weterana albo legitymację weterana poszkodowanego, o których mowa w ustawie z 19 sierpnia 2011 r. „o weteranach działań poza granicami państwa” (Dz. U. z 2011 r. nr 205, poz. 1203), lub (5) które nie ukończyły 26 lat, lub (6) które ukończyły 65 lat, lub (7) które w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej, katastrofy naturalnej lub awarii technicznej znalazły się w sytuacji zagrożenia lub poniosły straty. Uprawnienie do uzyskania pomocy prawnej powinno być wykazane dokumentami lub oświadczeniami szczegółowo opisanymi w ustawie.

Adwokat świadczący pomoc prawną ma obowiązek dokumentowania w tzw. karcie nieodpłatnej pomocy prawnej każdego przypadku udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, z podaniem informacji dotyczących czasu trwania i formy pomocy oraz dziedziny prawa, której dotyczyła ta pomoc. Kartę nieodpłatnej pomocy prawnej adwokat winien przekazać staroście do 10 dnia następnego miesiąca kalendarzowego. Do karty załącza się pobrane od osób uprawnionych oświadczenia (dotyczące posiadania uprawnień do uzyskania pomocy), przy czym winny one zostać przedstawione w sposób uniemożliwiający powiązanie karty nieodpłatnej pomocy prawnej z oświadczeniem osoby uprawnionej.